Οι φορείς αντιμετώπισης των εξαρτήσεων ανέμεναν την κατάθεση του νομοσχέδιου με αυξημένες προσδοκίες για θετικές αλλαγές σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση των εξαρτημένων από το σύστημα απονομής της ποινικής δικαιοσύνης αλλά και σε σχέση με τα όργανα και τις διαδικασίες συγκρότησης και εφαρμογής της εθνικής πολιτικής για τα ναρκωτικά.
Πράγματι το νομοσχέδιο αναγνωρίζει πως η θέση των εξαρτημένων είναι στην κοινωνία και όχι στη φυλακή, διευρύνοντας τα εναλλακτικά της φυλάκισης μέτρα και δίνοντας υποχρεωτικό χαρακτήρα σε ευνοϊκές διατάξεις που ήδη ισχύουν, αλλά στην πράξη σπάνια εφαρμόζονται.Με αυτή την έννοια η προβλεπόμενη δραστική μείωση των ποινών, ακόμα και για αυτούς που κάνουν χρήση των λεγόμενων «σκληρών» ναρκωτικών, με την προοπτική της απεξάρτησης και της κοινωνικής τους ένταξης είναι σε θετική κατεύθυνση.
Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι οι περισσότεροι χρήστες ουσιών κάποια στιγμή έρχονται αντιμέτωποι με τη δικαιοσύνη και ότι η αντιμετώπισή τους αποκλειστικά ως κοινών εγκληματιών και όχι ως ατόμων που χρειάζονται πολύπλευρη υποστήριξη για τη θεραπεία και την ένταξή τους στην κοινωνία, οδηγεί πολλούς από αυτούς στη φυλακή. Ωστόσο, είναι και ερευνητικά τεκμηριωμένο ότι η φυλακή επιδεινώνει την ψυχοκοινωνική κατάσταση του χρήστη και συνήθως τον σπρώχνει πιο βαθιά στην εξάρτηση και το έγκλημα. Δεν είναι τυχαίο ότι η πλειονότητα των εξαρτημένων, μετά την αποφυλάκισή τους, ξαναγυρίζει στη χρήση και στη συνδεόμενη με αυτήν παραβατικότητα και συνήθως επιστρέφει στη φυλακή. Αντίθετα η συμμετοχή σε πρόγραμμα απεξάρτησης, αντί της φυλάκισης, απομακρύνει τον εξαρτημένο τόσο από τον κόσμο της χρήσης όσο και από αυτόν του εγκλήματος. Σύμφωνα μάλιστα με στοιχεία του ΟΗΕ, το κόστος φυλάκισης ενός χρήστη είναι πολλαπλάσιο από το κόστος της συμμετοχής του σε ένα πρόγραμμα απεξάρτησης, ακόμα και διαμονής.
Η ψήφιση καιη εφαρμογή των διατάξεων του νομοσχεδίου που αφορούν την ποινική μεταχείριση των χρηστών μπορούν να ανοίξουν το δρόμο για την απόλυση, την απεξάρτηση και την επάνοδο στην κοινωνία χιλιάδων εξαρτημένων που μέχρι σήμερα στιγματίζονται ως κοινοί εγκληματίες
Ωστόσο, εκτός από τη νομοθετική πρωτοβουλία για τη θεραπεία και κοινωνική επανένταξη των εξαρτημένων, χρειάζεται να εξασφαλιστούν και οι προϋποθέσεις για την απρόσκοπτη λειτουργία των προγραμμάτων απεξάρτησης όχι μόνο στην κοινωνία αλλά και μέσα στη φυλακή, όπου, όπως έχει δείξει η εμπειρία άλλων ευρωπαϊκών χωρών, αναμένεται να συνεχίσει να βρίσκεται σημαντικός αριθμός εξαρτημένων, ακόμα και μετά την εφαρμογή των νέων μέτρων. Στο νομοσχέδιο, παρόλα αυτά, δεν υπάρχει πρόβλεψη για σχεδιασμένη και συστηματική ενίσχυση των φορέων αντιμετώπισης των εξαρτήσεων, οι οποίοι θα κληθούν να υποστηρίξουν τους χρήστες που θα κατευθυνθούν στη θεραπεία, βάσει των ευνοϊκών διατάξεων του νόμου αλλά και όσους θα παραμείνουν μέσα στη φυλακή, όπου, όπως έχει δείξει η εμπειρία άλλων ευρωπαϊκών χωρών, αναμένεται να συνεχίσει να βρίσκεται σημαντικός αριθμός εξαρτημένων, ακόμα και μετά την εφαρμογή των νέων μέτρων που εξαγγέλθηκαν.
Αντίθετα την ώρα που σε νομοθετικό επίπεδο δίνεται προτεραιότητα στη θεραπευτική αντιμετώπιση των χρηστών, η ασκούμενη πολιτική πλήττει σοβαρά τους φορείς θεραπείας με μεγάλες περικοπές στην επιχορήγηση, επιβολή της εργασιακής εφεδρείας και άλλα μέτρα που απηχούν μια λογιστικού τύπου προσέγγιση της κοινωνικής πολιτικής και μαρτυρούν αδράνεια μπροστά στις αυξανόμενες ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας για πρόληψη, θεραπεία και επανένταξη στον τομέα των ναρκωτικών την περίοδο οικονομική κρίσης.
Σε ό,τι αφορά, ωστόσο, τα ζητήματα συγκρότησης και εφαρμογής του εθνικού σχεδιασμού, το νομοσχέδιο, με τη μορφή που κατατέθηκε στη Βουλή, παρουσιάζει σημαντικά κενά και αδυναμίες. Κατά την κατάθεση του νομοσχεδίου απαλείφθηκαν τα άρθρα 53-57 που αναφέρονται στους σκοπούς και τον τρόπο διοίκησης και λειτουργίας του ΟΚΑΝΑ και του ΚΕΘΕΑ. Η απάλειψη αυτή καθιστά ατελή το νέο Κώδικα Νόμου για τα Ναρκωτικά, αφού θα απουσιάζουν από αυτόν οι διατάξεις που αφορούν τους δύο βασικότερους φορείς αντιμετώπισης των εξαρτήσεων στην Ελλάδα. Κυρίως, όμως δημιουργεί σύγχυση σε ό,τι αφορά τη διαμόρφωση της εθνικής στρατηγικής και το ρόλο των φορέων σε αυτήν, γιατί, διατηρώντας το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο για τον ΟΚΑΝΑ, διαιωνίζει το διττό του ρόλο ως φορέα τόσο σχεδιασμού και συντονισμού της εθνικής στρατηγικής για τα ναρκωτικά όσο και υλοποίησης της στρατηγικής αυτής.
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ ΤΟΥ ΚΕΘΕΑ ΕΠΙ ΤΩΝ ΑΡΘΡΩΝ
Aκολουθούν αναλυτικές παρατηρήσεις στα κρίσιμα άρθρα του νομοσχεδίου:
1. ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΠΟΙΝΩΝ
Άρθρο 29. Καλλιέργεια κάνναβης, δημόσια χρήση ναρκωτικών ουσιών, πλαστογραφία ιατρικής συνταγής
Δεδομένου ότι η αποποινικοποίηση της χρήσης μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της διάδοσης των ναρκωτικών και σε αδυναμία ελέγχου της διακίνησής τους, ενδεχομένως η καθιέρωση ως πταισμάτων της προμήθειας και της κατοχής ναρκωτικών για προσωπική χρήση θα έστελνε το μήνυμα της απαγόρευσης, προσδίδοντας στο νόμο αποτρεπτικό χαρακτήρα, χωρίς, ωστόσο, να οδηγεί στη φυλακή νέους ανθρώπους για μια πράξη αυτοπροσβολής και να «λερώνει» το ποινικό τους μητρώο. Συγχρόνως θα έδινε τη δυνατότητα στην αστυνομία για έλεγχο της διακίνησης.
Χρειάζεται, ωστόσο, να ειπωθεί ότι η διατήρηση της προμήθειας και κατοχής ναρκωτικών για προσωπική χρήση, καθώς και της καλλιέργειας φυτών κάνναβης για προσωπική χρήση ως ποινικών αδικημάτων ενδεχομένως να διατηρεί το στιγματισμό των ανθρώπων που συλλαμβάνονται και να ευνοεί εκείνους που έχουν τη δυνατότητα να εξαγοράσουν την ποινή ή να καταβάλλουν κάποιο χρηματικό πρόστιμο έναντι του ολοένα αυξανόμενου, λόγω της κρίσης, αριθμού των οικονομικά ασθενέστερων που θα αδυνατούν να ανταποκριθούν οικονομικά και θα υποστούν επιπλέον αρνητικές συνέπειες.
Οποιαδήποτε νομοθετική ρύθμιση αποφασιστεί χρειάζεται να συνοδεύεται από τα αντίστοιχα μέτρα πρόληψης και έγκαιρης παρέμβασης, προκειμένου να αποφευχθεί η διάδοση της χρήσης των ουσιών και η εμπλοκή νέων ανθρώπων στο φαύλο κύκλο των ναρκωτικών.
2. Η ΑΠΕΞΑΡΤΗΣΗ ΩΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΙΝΗΣ
Άρθρο 30. Μεταχείριση εξαρτημένων χρηστών από ναρκωτικές ουσίες
Το άρθρο αυτό αποτελεί πραγματική τομή ως προς τον τρόπο με τον οποίο γίνεται πλέον η διάγνωση της εξάρτησης, διευρύνοντας τους τρόπους με τους οποίους το δικαστήριο θα μπορεί να βγάλει ασφαλή συμπεράσματα, χωρίς να βασίζεται πλέον σε μια ατελή, πρόχειρη και πολλές φορές μη επιστημονικά αποδεκτή πραγματογνωμοσύνη. Ομοίως σημαντικό είναι και το στοιχείο του χρόνου προβολής του ισχυρισμού της εξάρτησης, που με το προηγούμενο καθεστώς είχε ασφυκτικά δικονομικά όρια για να προβληθεί και να εξεταστεί. Έτσι πολλοί εξαρτημένοι που δεν είχαν προλάβει θα μπορούν πλέον να προβάλουν την εξάρτηση και να τύχουν των ευνοϊκών ρυθμίσεων τόσο της υφιστάμενης όσο και της υπό ψήφιση νομοθεσίας. Επιπλέον, η απεμπλοκή της διάγνωσης της εξάρτησης από την πραγματογνωμοσύνη ανοίγει το δρόμο για μια πολυεπιστημονική και έγκυρη προσέγγιση του προβλήματος με όλες τις σύγχρονες ψυχολογικές, κοινωνικές και εργαστηριακές μεθόδους.
Άρθρο 31. Ειδική μεταχείριση χρηστών στην προδικασία.
Είναι σημαντικό ότι δίνεται η δυνατότητα, εφόσον το θελήσει ο εξαρτημένος που έχει συλληφθεί για παραβάσεις σχετιζόμενες με τα ναρκωτικά, να παραπεμφθεί σε πρόγραμμα ψυχολογικής απεξάρτησης σε κάθε στάδιο της ποινικής διαδικασίας. Μια αρνητική εμπειρία, όπως η σύλληψη και η προσωρινή κράτηση, μπορεί να αποτελέσει μορφή πίεσης προς την κατεύθυνση της απεξάρτησης. Αυτή η πρακτική εφαρμόζεται ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, όπου ένας μεγάλος αριθμός ατόμων παραπέμπεται σε θεραπεία από το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης, και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Είναι σημαντικό ότι το σχέδιο νόμου διαφοροποιεί τα προγράμματα απεξάρτησης από τα προγράμματα συντήρησης, διότι απώτερος στόχος του νομοσχεδίου είναι η πλήρης αποχή από τις ουσίες και την παραβατική συμπεριφορά, καθώς και η κοινωνική ένταξη όσων αντιμετωπίζουν πρόβλημα εξάρτησης. Η πρόβλεψη για παραπομπή και σε προγράμματα με φαρμακευτική υποστήριξη θα μπορούσε να γίνει, μόνο εφόσον αυτά αποτελούν προγράμματα απεξάρτησης και όχι απλής συντήρησης που περιορίζονται στη χορήγηση των υποκαταστάτων, χωρίς να αντιμετωπίζουν τα πολύπλευρα προβλήματα των εξαρτημένων.
Άρθρα 32-33. Έννομες συνέπειες της συμμετοχής σε θεραπευτικά προγράμματα εκτός καταστημάτων κράτησης – Έννομες συνέπειες της ολοκλήρωσης θεραπευτικού προγράμματος εκτός σωφρονιστικών καταστημάτων
Αυτά τα άρθρα ενισχύουν τη δυνατότητα των εξαρτημένων να μεταβούν από το σύστημα εγκλεισμού στην κοινωνία για θεραπεία και δημιουργούν τις προϋποθέσεις για αποτελεσματική απεξάρτηση και κοινωνική ένταξη. Η εφαρμογή τους ωστόσο προϋποθέτει να υποστηριχθούν τα προγράμματα συμβουλευτικής και απεξάρτησης στις φυλακές, να εμπεδωθεί στους εξαρτημένους το αίσθημα ύπαρξης θεραπευτικών δομών σε κάθε στάδιο της διαδικασίας, ώστε να κατευθυνθούν προς αυτές, και να ενισχυθούν τα προγράμματα απεξάρτησης και κοινωνικής επανένταξης στην κοινωνία, ώστε να είναι σε θέση να απορροφήσουν μεγάλο αριθμό ατόμων που θα επιθυμούσαν τη θεραπεία ως εναλλακτική της ποινής. Παράλληλα είναι αναγκαίο να γίνει συστηματική ενημέρωση των δικαστικών λειτουργών.
Άρθρα 34-35. Εισαγωγή σε θεραπευτικό ή ειδικό κατάστημα κράτησης, παρ.1 εδ3, – Απόλυση υπό όρο, παρ.1 και παρ.2
Ομοίως είναι θετική η εισαγωγή εξαρτημένων σε θεραπευτικό ή ειδικό κατάστημα κράτησης, όπου εφαρμόζονται προγράμματα συμβουλευτικής και απεξάρτησης κάτω από επιστημονική καθοδήγηση και συγκεκριμένες θεραπευτικές πρακτικές που δεν αντιμετωπίζουν πρόσκαιρα το φαινόμενο της χρήσης, αλλά επεμβαίνουν στους ψυχολογικούς παράγοντες που οδήγησαν στην εξάρτηση. Σε συνέχεια λοιπόν των σχολίων για τα άρθρα 32-33 χρειάζεται να σημειωθεί ότι η ταχύτερη σε σχέση με τα προβλεπόμενα στον Ποινικό Κώδικα απόλυση των εξαρτημένων κρατούμενων προϋποθέτει την προσδοκία όχι μόνο της βελτίωσης της υγείας αλλά και της εγκατάλειψης των αξιόποινων συνηθειών. Αυτή η ριζική αλλαγή συμπεριφοράς δε γίνεται δυνατή μόνο με την απλή λήψη φαρμακευτικών σκευασμάτων ή υποκατάστατων αλλά προϋποθέτει και επεξεργασία κοινωνικών και ψυχολογικών προβλημάτων. Από αυτά, η επεξεργασία των κοινωνικών προβλημάτων (π.χ. εξομάλυνση σχέσεων με οικογένεια) είναι δυνατή εκ των πραγμάτων μόνο εκτός των σωφρονιστικών καταστημάτων, με αντιμετώπιση των συνθηκών της ελεύθερης ζωής. Εντός των σωφρονιστικών καταστημάτων είναι αναγκαία η ψυχολογική προπαρασκευή για την απεξάρτηση. Χρειάζεται επίσης να ενισχυθεί η εμπιστοσύνη του δικαστικού σώματος απέναντι στα προγράμματα απεξάρτησης, εντός και εκτός φυλακής, και να δίνεται η δυνατότητα για συνέχιση της φροντίδας στην κοινωνία και για κοινωνική ένταξη.
3. Όργανα χάραξης και υλοποίησης της εθνικής στρατηγικής
Κεφάλαιο Ζ. Οργανισμοί και όργανα – Προγράμματα αντιμετώπισης της εξάρτησης από ναρκωτικές ουσίες. Άρθρα 48-55.
Σοβαρή έλλειψη αποτελεί η απουσία των διατάξεων που αφορούν τους σκοπούς και τη λειτουργία του ΟΚΑΝΑ και του ΚΕΘΕΑ, των δύο σημαντικότερων φορέων αντιμετώπισης της εξάρτησης, από το κεφάλαιο Ζ (άρθρα 48-55) του νομοσχεδίου,το σχετικό με τα όργανα χάραξης και υλοποίησης της εθνικής στρατηγικής. Η έλλειψη αυτή προέκυψε λόγω της αφαίρεσης από την αρχική μορφή του νομοσχεδίου των άρθρων 53-57 πριν από την κατάθεσή του στη Βουλή ( συγκεκριμένα: αρ.53.Διοίκηση του ΟΚΑΝΑ, αρ. 54.Σκοπός του ΟΚΑΝΑ, αρ. 55. Πόροι του ΟΚΑΝΑ, αρ.56. Προσωπικό του ΟΚΑΝΑ, αρ. 57. Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων). Η απάλειψη των παραπάνω άρθρων γεννά εύλογα ερωτηματικά γιατί αφήνει ατελή τον Κώδικα Ναρκωτικών και, συγχρόνως, υπονομεύει την προσπάθεια που έχει καταβληθεί με αυτόν για καλύτερη οργάνωση των οργάνων και των διαδικασιών χάραξης και υλοποίησης της εθνικής στρατηγικής για τα ναρκωτικά, με συνέργια και συνεργασία μεταξύ των διαφόρων φορέων και οργάνων. Μια μείζων επίπτωση της απάλειψης των άρθρων είναι η προφανής σύγχυση που επιφέρει γύρω από την κατανομή των αρμοδιοτήτων σχεδιασμού, συντονισμού και επίβλεψης του εθνικού σχεδιασμού. Έτσι, ενώ βάσει του άρθρου 50 του παρόντος νομοσχεδίου οι αρμοδιότητες αυτές ανατίθενται στην Εθνική Επιτροπή, μετά την απάλειψη των εν λόγω άρθρων, παραμένει σε ισχύ και το άρθρο 48 του Ν. 3459, σύμφωνα με το οποίο οι αρμοδιότητες αυτές ανήκουν στον ΟΚΑΝΑ. Η αλληλοεπικάλυψη σε ένα ζήτημα τόσο κρίσιμο όσο ο εθνικός σχεδιασμός μαρτυρά μεγάλη προχειρότητα και είναι προφανές ότι εκ προοιμίου υποσκάπτει τις τόσο αναγκαίες προσπάθειες στον τομέα αυτόν. Σε κάθε περίπτωση είναι αναγκαίο να διαχωριστεί ο επιτελικός ρόλος του ΟΚΑΝΑ από τον εκτελεστικό. Η ανάθεση σε ένα φορέα του διττού ρόλου σχεδιαστή και εφαρμοστή της στρατηγικής, επόπτη και εποπτευόμενου, οδηγεί σε μεροληψία και μονομέρεια τον τρόπο χάραξης της πολιτικήςκαι δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για συγκρούσεις μεταξύ των εμπλεκομένων εις βάρος τους στόχου και της αποτελεσματικότητας των προσπαθειών.
Η επαναφορά των απαληφθέντων άρθρων είναι αναγκαία τόσο για την απαρτίωση του Κώδικα όσο και για την ευόδωση της προσπάθειας για μια συντονισμένη, διαφανή και δημοκρατική διαδικασία συγκρότησης και εφαρμογής του εθνικού σχεδιασμού.
Άρθρο 49. Εθνικός Συντονιστής για την Αντιμετώπιση των Ναρκωτικών
Είναι σημαντική η δημιουργία θέσης Εθνικού Συντονιστή για την Αντιμετώπιση των Ναρκωτικών, ο οποίος προεδρεύει στην Εθνική Επιτροπή Σχεδιασμού και Συντονισμού και εκπροσωπεί τη χώρα στα διεθνή όργανα. Χρειάζεται, ωστόσο, να οριστεί το ασυμβίβαστο ανάμεσα στη θέση του Εθνικού Συντονιστή και Προέδρου-Διοικητή ή Διευθύνοντος οργανισμού που συμμετέχει στη χάραξη και στην υλοποίηση της στρατηγικής, για να εξασφαλίζεται μια ισορροπημένη και αμερόληπτη προσέγγιση και για να ενισχυθεί η εμπιστοσύνη προς το θεσμό. Επίσης χρειάζεται να οριστεί μια ανοικτή και διαφανής διαδικασία κάλυψης της θέσης (Opengov.).
Άρθρο 50. Εθνική Επιτροπή Σχεδιασμού και Συντονισμού για την Αντιμετώπιση των Ναρκωτικών
Είναι σημαντική η λειτουργία της Εθνικής Επιτροπής, η οποία αναλαμβάνει και σημαντικό μέρος του σχεδιασμού για την αντιμετώπιση των εξαρτήσεων.Είναι θετική εξέλιξη ηπρόβλεψη για συμμετοχή εκπροσώπου του δικτύου των Κέντρων Πρόληψης στην Επιτροπή. Χρειάζεται, ωστόσο, να αποσαφηνιστεί το καθεστώς που διέπει τα Κέντρα Πρόληψης, τα οποία, βρίσκονται υπό την εποπτεία του ΟΚΑΝΑ, ενώ θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα αυτόνομο δίκτυο.
Άρθρο 54. Κέντρα Απεξάρτησης Κρατουμένων
Είναι αναγκαίο με τα Προεδρικά Διατάγματα που εκδίδονται για την ίδρυση θεραπευτικών καταστημάτων κράτησης ή τμημάτων κράτησης για σωματική ή ψυχολογική απεξάρτηση να καθορίζονται ταυτόχρονα και οι βασικές αρχές, οι κανόνες και το πλαίσιο λειτουργίας τους, καθώς και οι προϋποθέσεις συμμετοχής των κρατουμένων σε αυτά.
Άρθρο 55. Προγράμματα πρόληψης
Είναι σημαντικό ότι προβλέπεται με το άρθρο αυτό η ανάπτυξη νέων προγραμμάτων πρόληψης καθώς επίσης οι γενικές κατευθύνσεις και οι διαδικασίες αξιολόγησής τους.Ωστόσο σε συνέχεια του άρθρου 58 παρ. 4 του νόμου 3966/2011, όπου θεσμοθετήθηκε το πλαίσιο των υφιστάμενων Κέντρων Πρόληψης, θα μπορούσε να υπάρξει διάταξη με την οποία αυτά να αποτελέσουν ένα αυτοτελές εθνικό δίκτυο πρόληψης, το οποίο θα συντονίζεται από εκτελεστική γραμματεία, και να δίνεται η δυνατότητα σε εκπρόσωπό του για συμμετοχή στην Εθνική Επιτροπή. Το άρθρο 50 του νομοσχεδίου προβλέπει τη συμμετοχή εκπροσώπου του «Δικτύου των Κέντρων Πρόληψης» στην Εθνική Επιτροπή χωρίς, ωστόσο αυτό το δίκτυο να έχει θεσμοθετηθεί. Άλλωστε το 2010 τα Κέντρα Πρόληψης απέκτησαν κωδικό στον κρατικό προϋπολογισμό (2555) και η θεσμοθέτησή τους ως αυτοτελούς δικτύου δεν συνεπάγεται πρόσθετη επιβάρυνση για τον κρατικό προϋπολογισμό.
Eπίσης στο δίκτυο συμμετέχουν τα υφιστάμενα κέντρα ή τμήματα πρόληψης των εγκεκριμένων από το νόμο φορέων για την αντιμετώπιση της εξάρτησης ή τα αντίστοιχα που θα δημιουργηθούν στο μέλλον, σύμφωνα με τις διατάξεις του παρόντος άρθρου.
